Κατερίνα Σχινά, Καλή και ανάποδη: Ο πολιτισμός του πλεκτού, εκδ. Κίχλη, Αθήνα 2014.


«Το Πλέξιμο ως επιτέλεση του παρόντος»

Η Κατερίνα Σχινά στο βιβλίο της Καλή και ανάποδη: Ο πολιτισμός του πλεκτού πραγματεύεται το πλέξιμο, ως μια ιδιόμορφη, θεραπευτική και πολύπτυχη διαδικασία. Μέσα από θεωρητικές αναφορές και παρένθετες ιστορίες με πουλόβερ, παρουσιάζει κοινωνικά, προσωπικά και παγκόσμια ζητήματα τα οποία εκφράζονται δυναμικά με όχημα τη χειροτεχνία του πλέκειν. Ως επίμονη πλέκτρια, η συγγραφέας σκιαγραφεί την πλεκτική της αυτοβιογραφία περνώντας από την ποίηση, την μουσική αλλά και την ανθρωπολογία, τις κοινωνικές επιστήμες και τα μαθηματικά. Το πλέξιμο, ως άκρως πολύπλευρη πρακτική, ορίζεται και ως μαθηματική εξίσωση, ως μεταφορά της ποίησης, ως μέσο εγκαθίδρυσης ταυτότητας ή ως έναυσμα φεμινιστικού στοχασμού.
Το πλέξιμο σχετίζεται με διάφορες και φαινομενικά αταίριαστες – με τη χειροτεχνία – επιστήμες. Η συγγραφέας ξεκινά να πλέκει το βιβλίο της πιάνοντας το νήμα από την αρχή της αναζήτησης της ταυτότητάς της. Στο πρώτο κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Γενεαλογία» η περίοδος κατά την οποία ξεκινά η αυτοσυνειδησία και η ανάπτυξη του εαυτού της καθώς και ο ρόλος που διαδραμάτισε σε αυτό η αγάπη της για το πλέξιμο, εφάπτονται χρονικά. Η γενεαλογία της ζωής της και η γενεαλογία της χειροτεχνίας του πλέκειν συμπλέκονται σε μία συγχρονική ανταλλαγή που ολοκληρώνει από τη μία πλευρά το βιβλίο και από την άλλη την αυτοβιογραφία της. Δύο γενεαλογίες που εξελίσσονται μαζί υποβοηθώντας η μία την άλλη να ξεδιπλωθεί.
Η κατάκτηση ενός περουβιανού πλεκτού σηματοδοτεί την αρχή της διαδρομής προς τον εαυτό της. Μέσα από περιγραφές των γεγονότων που ολοκληρώνουν την τότε πραγματικότητά της παρουσιάζει τους τρόπους με τους οποίους επεδίωκε την παγίωση της ταυτότητάς της. Βρίσκει ή/και χτίζει τον εαυτό της πλέκοντας ένα δικό της, μοναδικό πλεκτό και με αυτή την ενέργεια επιτελεί έναν συνδυασμό σημείων σε σχέση με την ύπαρξή της. Η συγγραφέας οδεύει πιο κοντά στην ανεξαρτησία και στην αυτάρκεια, την προσωπική πρωτοβουλία όσον αφορά το ενδύεσθαι αλλά και τον σχηματισμό του οντολογικού περιγράμματός της. Η μόδα, το ντύσιμο, η επιλογή ενός ρούχου και όχι κάποιου άλλου, αποτελεί για την Κατερίνα Σχινά μια βαθιά κοινωνική πράξη που δηλώνει μία θέση και όχι μία άλλη. Όπως η ίδια σημειώνει: «ξέρω τον τρόπο να προσδίνω στις δουλειές των γιαγιάδων μας νόημα ριζοσπαστικό· είμαι ένα δείγμα διαλεκτικής σύνθεσης των αντιθέτων, «διανοούμενη» και χειροτέχνις μαζί. Μη γελάσετε: κάπως έτσι, μέσα από ρόλους, παγιώνονται οι ταυτότητες».
Η πλεκτική τέχνη ως εργαλείο διερεύνησης των ορίων της ύπαρξής μας καθώς και της έκφρασης του σώματος αποτελεί τρόπο προσέγγισης  των ενδότερων και ίσως αμελημένων σημείων του εαυτού. Το πλέξιμο για τη συγγραφέα αποτελεί μια οριακή στιγμή προσωπικής πραγμάτωσης. Μέσω της αυτοσυγκέντρωσης που συμβαίνει κατά την πλεκτική διαδικασία επιτυγχάνεται η διάνυξη του δρόμου προς έναν εσωτερικό διάλογο ο οποίος ξεκλειδώνει και φέρνει στην επιφάνεια απωθημένες ή ξεχασμένες πληροφορίες.
Εισδύοντας στη διαδικασία της χειροτεχνίας αναφέρεται στον έρρυθμο χαρακτήρα της. Ωστόσο, η ρυθμική διάσταση δεν ενέχει την έννοια της ρουτίνας ή της μονοτονίας, αλλά της επαναληπτικότητας. Ο/η  πλέκτης/τρια επιβεβαιώνει την ύπαρξή του στο παρόν με την επανάληψη της κάθε βελονιάς και οδηγείται σταδιακά στον στόχο του. Αναλυτικότερα, οι επαναληπτικές βελονιές των πλεκτών/τριών αποτελούν τελεσμένες παροντικές στιγμές οι οποίες – κατά το δευτερόλεπτο που επιτελούνται – πλησιάζουν συγχρόνως στην ολοκληρωμένη μορφή του μελλοντικού πλεκτού. Κατά τη διαδικασία του πλεξίματος η αγωνία που προκαλείται είναι αέναη (έως ότου τελειώσει το πλεκτό) αφού σε κάθε βελονιά – κατά τα άλλα μηχανική – κατακτάται το παρόν και γίνεται ακόμα ένα βήμα προς το μέλλον. Η συγγραφέας σημειώνει: «όσο πλέκω προεξοφλώ την τελική μορφή του υλικού μου, την επόμενη, ακόμη ανυπόστατη, φάση της εξέλιξής του» και αλλού «κάθε σχέδιο προς επιτέλεση αντιπροσωπεύει τον ατελή παρόντα εαυτό μας, ο οποίος πλέκει το μέλλον του αποβλέποντας στην πρόοδο προς ένα ιδεώδες – είναι, με άλλα λόγια, η σωματική εκδήλωση ενός εσωτερικού διαλόγου».
Το πλέξιμο διδάσκει το βίωμα της κατάκτησης των στιγμών του εαυτού αποκαλύπτοντάς τον βήμα βήμα/βελονιά βελονιά μπροστά στα μάτια μας. Μέσα από αυτό ακολουθούμε τις στιγμές του παρόντος έχοντας στο μυαλό τον στόχο μας, δηλαδή το πλεκτό μας – και ασυνείδητα την μελλοντική όψη του εαυτού μας. Η εστίαση στη στιγμή της επιτέλεσης της βελονιάς, επιτυγχάνει την επιβεβαίωση της ύπαρξής μας στο παρόν. Συγχρόνως, αφήνεται ανοιχτό το φαντασιακό να οδηγηθεί προς τα ενδότερα του εαυτού, αφού μέσα από τη διαλογιστική διαδικασία και την αυτοσυγκέντρωση γινόμαστε ένα με το πλεκτό. Η Κατερίνα Σχινά αναφέρει πως «μόνον όταν γίνω το πράγμα πάνω στο οποίο δουλεύω πετυχαίνω πλέξη αρτιότερη και πανί κρουστό» ή αλλού «το πλεκτό μου είμαι εγώ». Η τέχνη του πλέκειν θα μπορούσε να αποτελέσει και θεραπευτική μέθοδο αφού ο/η πλέκτης/τρια εξοικειώνεται με τις βαθύτερες σκέψεις και ανησυχίες του μαθαίνοντας να έρχεται σε επαφή με αυτές χωρίς τον φόβο.
Η δημιουργία πλεκτικών λεσχών και η συμμετοχή τους σε αυτές αμβλύνουν τη βύθιση στον εαυτό τους και καθιστούν το πλέξιμο ευχάριστη κοινωνική απασχόληση. Η συγγραφέας θεωρεί πως το πλέξιμο μπορεί να αξιοποιηθεί ως «διάμεσο είτε για τη δημιουργία ενός εσωτερικού, ζωτικού χώρου, είτε, αντίστροφα, για την ανάδυση των εσωτερικών τεράτων». Αυτό που τελικά επιτυγχάνει η πλέκτρια σύμφωνα με τη συγγραφέα, είναι «το κουκούλι της αυτονομίας της».
Η στοχαστική και εσωτερική περιπέτεια των πλεκτριών επικουρείται με την παράθεση σχετικών ζωγραφικών πινάκων που παραθέτει η συγγραφέας. Σε έναν από αυτούς απεικονίζεται ένα ζευγάρι. Η κοπέλα είναι φανερά αφοσιωμένη στο πλεκτό της, το κοιτάζει απολύτως συγκεντρωμένη, άλλωστε για εκείνη «είναι μια εσώτερη στιγμή, που υποδηλώνει παρουσία για τον εαυτό της, δηλαδή απουσία για τον άλλον», καθώς αναφέρει. Στον πίνακα αυτόν, το πλέξιμο παρουσιάζεται ως μορφή αυτεξουσιότητας – ως μια στιγμή αυτάρκειας η οποία θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί αλαζονική από τον άλλον, αφού η κοπέλα είναι αυστηρά περιορισμένη στον εαυτό της. Η βελόνα, εκτός από σύμβολο γυναικείας αφοσίωσης και νοικοκυροσύνης γίνεται σύμβολο αιχμηρής αποφασιστικότητας, απείθειας και σθεναρής πρωτοβουλίας. Η ραδιουργία, το μυστήριο αλλά και η γαλήνη υποστασιοποιούνται στη γυναίκα πλέκτρια.
Ο πλεκτικός χρόνος εμφανίζεται σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες τέχνες. Η μουσική σύνθεση του Ιάννη Ξενάκη με τον τίτλο plekto παραλληλίζεται με τη διαδικασία του πλεξίματος. Η ρυθμική συνέχεια του κομματιού προχωρεί αδιάκοπα – και με ασυγκράτητο ρυθμό προς ένα στοχευμένο μελλοντικό αποτέλεσμα, όπως  συμβαίνει και κατά τη διαδικασία του πλέκειν, αφού το plekto του Ξενάκη ανακαλεί τον τύπο συνέχειας του πλεκτικού χρόνου. Στο πλέξιμο, ο χρόνος εξελίσσεται με τις επαναληπτικές επιτελέσεις βελονιών. Στη μουσική, την επιτέλεση του παρόντος αναλαμβάνουν να  κάνουν οι νότες, οι οποίες ηχούν τόσο έντονα όσο ηχεί και το παρόν μας κάθε φορά που το συνειδητοποιούμε στις πραγματικές του διαστάσεις.
Πολύπλευρη καθώς είναι, η τέχνη του πλέκειν αποτελεί και ακτιβιστική δράση· πρωτοβουλία, εργαλείο ένδειξης αντίδρασης καθώς και συλλογικό όργανο διαμαρτυρίας. Σύμφωνα με τη συγγραφέα αποτελεί «για τη σιωπηλή πλειοψηφία τη δυνητική ισχύ της ατομικής εργασίας όταν αυτή στρατεύεται σ’ έναν συλλογικό σκοπό». Όπως η πλέκτρια συγκεντρώνεται στον εαυτό της – αφήνοντας τα γύρω ερεθίσματά της χωρίς ανταπόκριση – έτσι και οι άνθρωποι συγκεντρώνονται στην ατομικότητά τους – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απομονώνονται – αφήνοντας τα καταστροφικά ερεθίσματα της κοινωνίας χωρίς τροφή, στοχεύοντας σε μια υγιή συλλογική συμβίωση.
Ως ένα μέσο επαναστατικού χαρακτήρα, το πλέξιμο είναι μια απάντηση στην έκρηξη της οικονομικής κατάρρευσης και δημόσιο όπλο κατά της εκμετάλλευσης που επικρατεί στη σύγχρονη εποχή. Ένα βασικό παράδειγμα που αποδεικνύει τον χαρακτήρα αυτόν είναι η περίφημη ροζ κουβέρτα που αποφάσισε να συναρμολογήσει η Δανέζα εικαστικός Μαριάννε Γιόργκενσεν, η οποία επεδίωκε να διαμαρτυρηθεί για τη συμμετοχή της Βρετανίας, της Αμερικής και της Δανίας στον πόλεμο του Ιράκ. Το σχέδιο διαμαρτυρίας της ξεκίνησε επιστρατεύοντας άρματα μάχης του Β’ Παγκοσμίου πολέμου σκεπάζοντάς τα με μία ροζ κουβέρτα φτιαγμένη από 4.000 πλεκτά κομμάτια. Η Γιόργκενσεν θεωρεί το πλέξιμο μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού των δεδομένων ή των εννοιών της ανθρώπινης ζωής πέρα από αριστερίζουσες ιδεολογικές βάσεις. Η συγγραφέας δε θεωρεί πως το πλέξιμο θα αλλάξει τον κόσμο, αλλά πιθανότατα να τον διαφοροποιήσει, οξύνοντας τον εννοιολογικό του ορίζοντα και καθιστώντας τον ικανότερο όσον αφορά την κρίση του σε κοινωνικής φύσεως ζητήματα.
Στα πλαίσια βέβαια της διερεύνησης των ορίων των δύο φύλων, ως ένα από τα ζητήματα που πραγματεύεται το βιβλίο, η Σχινά δεν παραλείπει να παραθέσει και παραδείγματα αντρών πλεκτών. Η ανδρική ταυτότητα εμφανιζόμενη μέσα από γυναικείες πρακτικές πιστοποιείται  με παραδείγματα από την λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, την πολιτική, την ιστορία. Τα παραδείγματα ξεκινούν από τους ψαράδες των ακτών της Μεσογείου που πλέκουν τα δίχτυα τους, τους Σκοτσέζους ναυτικούς, τους άνδρες των Άνδεων, τους Περουβιανούς που αναλόγως με την πλεκτική τους ικανότητα θεωρούνται επιτυχημένοι γαμπροί και φτάνουν έως τους σαμουράι  που έπλεκαν μόνοι τους τις κάλτσες τάμπι – βασικό μέρος της εξάρτυσής τους. Με αυτό τον τρόπο, το πλέξιμο εμφανίζεται ως μέσο διασάλευσης της ταυτότητας των δύο φύλων.
Θεωρώ ότι το εν λόγω βιβλίο αποτελεί έναν επιτυχημένο συνδυασμό θεωρίας και εφαρμογής (όχι πράξης, διότι δεν είναι ένα εγχειρίδιο που μιλάει για το πώς μπορεί κάποιος να πλέκει). Η συγγραφέας στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει μέσα από τα διαβάσματά της το πλέξιμο ως θεωρητικό ζήτημα και στη συνέχεια μέσω παραδειγμάτων από διάφορα γνωστικά, κοινωνικά ή/και καλλιτεχνικά πεδία – όπου έχει εφαρμοσθεί – σκιαγραφεί τους τρόπους με τους οποίους έχει – κατά καιρούς – αξιοποιηθεί. Μοναδικής φύσης βιβλίο του οποίου η οργάνωση διαφέρει σημαντικά από εκείνη των καθιερωμένων προτύπων. Οι αυτοβιογραφικού τύπου παρένθετες ιστορίες, ύστερα από κάθε κεφάλαιο, το καθιστούν συναρπαστικό για τον αναγνώστη. Η συγγραφέας δεν έχει ως στόχο της, να παρουσιάσει μόνο από θεωρητική σκοπιά την πλεκτική τεχνική, αλλά μέσω των βιωμένων ιστοριών που παρενθέτει και των αυτοβιογραφικών πληροφοριών της, επιδιώκει να οδηγήσει τον αναγνώστη στην πολύπτυχη ολότητα που αποτελεί για εκείνη, το πλέξιμο.

Στεφανία Ι. Κωστοπούλου
Φιλόλογος - Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Νεοελληνικής λογοτεχνίας Παν/μίου Πατρών.


Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Μαρία Σφήκα: "Εισαγωγή στις πονηρίες της χαράς", εκδόσεις Οιωνός, Λαμία 2011.